کردی شمالی یا کرمانجی (به کردی: کوردی باکووری) که یکی از زبان‌های اصلی ایرانی غربی شاخه زبان‌های کردی است. کرمانجی، سرشتی قدیمی‌تر و اصلی‌تر را نسبت به دیگر زبان‌های کردی حفظ کرده چرا که دیگر زبان‌های کردی به خاطر نفوذ دراز مدت فارسی و گورانی و شاید جذب یک زیرلایه مشخص ایرانی، دستخوش دگرگونی‌های چشمگیر شده‌اند.فهم زبان گویشوران کرمانجی و سورانی برای یک‌دیگر در ابتدا کمی مشکل است اما پس از مدتی قادر به برقراری ارتباط با هم خواهند بود. *** کرمانجی در سرتاسر کردستان ترکیه و کردستان سوریه، بخشی از کردستان عراق و همچنین در استان آذربایجان غربی در شهرستان‌های ارومیه، خوی، ماکو، چالدران، سلماس و با پاره‌ای تفاوت در میان مردم ایل ملکشاهی استان ایلام بالهجه ملکشاهی تکلم می‌شود. همچنین در شمال شرق ایران و در استان‌های خراسان شمالی و خراسان رضوی گویش غالب در شهرستان‌های قوچان، بجنورد، اسفراین، شیروان، کلات نادری و «مانه و سملقان»، کرمانجی است. کرمانجی در شهرستان‌های درگز، چناران و فاروج با در اختیار داشتن درصدی بالا، زبان دوم است. با توجه به مهاجرت‌های گستره از سایر شهرهای کرد زبان شمال خراسان به مشهد شمار کرمانج‌های ساکن در مشهد قابل توجه است.در روستاهایی در شهرستان رودبار استان گیلان به ویژه در بخش عمارلو که شامل دو بخش می‌باشد که عمده ساکنان بخش خورگام که شامل روستاهای لایه بره سر چها محل برارود و بیش از یکصد پارچه آبادی و روستا به زبان کرماجی صحبت می‌کنند پیرکوه و کرماک و روستای کرمانج نشین دوسالده در منظقه عمارلو و برخی روستاهای سیاهکل و نیز در قسمت‌های کردنشین ارمنستان و ترکمنستان و استان‌های کلباژار و زنگلان در جمهوری آذربایجان به کردی کرمانجی تکلم می‌شود. بیشتر کردهای ساکن اروپا به زبان کرمانجی تکلم می‌کنند. کرمانجی با آنکه از لهجه‌های مختلفی تشکیل شده‌است ولی لهجهٔ مرجع و کتابی (معیارِ) آن به لهجهٔ جزیری در کردستان ترکیه شبیه است که از زمان‌های دور شاعران و نویسندگانی مانند احمد خانی، ملای جزیری، فقی تیران، ماموستا جیگر خوین و علی حریری آثار ارزشمندی را خلق کرده‌اند.

کردی مرکزی (به کردی: کوردیی ناوەندی، Kurdîya Nawendî) یکی از گویش‌های کردی است که به اشتباه سورانی گفته می‌شود. کردی مرکزی در بخش میانیِ مناطق کردنشین ایران و همچنین در نیمهٔ جنوبی کردستان عراق صحبت می‌شود. شهرهای اصلی گویشوران کردی مرکزی عبارتند از اربیل، مهاباد، سلیمانیه، بوکان، کرکوک، سنندج، سقز، بانه، قلعه‌دزه، اشنویه، سوران، پیرانشهر، رانیه، سردشت، میرآباد، نقده، رواندوز، کویسنجق، کلار، شاهین دژ، تکاب، دیواندره، مریوان، جوانرود، روانسر و بخش‌هایی از ارومیه، کرمانشاه، کامیاران و پاوه. اتنولوگ، شمار گویشوران کردی مرکزی در عراق را در سال ۲۰۰۴ میلادی جمعاً ۳٬۷۱۲٬۰۰۰ نفر برآورد می‌کند و در کل کردستان بیش از ۶٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر که بزرگترین شهرهای متکلم به این گویش به ترتیب جمعیت: اربیل، سلیمانیه، کرکوک، سنندج، بوکان و مهاباد می‌باشند. در عراق ته لهجه منطقه سلیمانیه (بابانی) آمیخته با ته لهجه منطقه (مکریان) در زمان سلطهٔ انگلیسی‌ها (۱۹۱۸–۱۹۳۲) و در ایران ته لهجه منطقه مُکریان، رایج در بوکان و مهاباد در دورۀ فعالیت حزب دموکرات کردستان (۱۹۴۰–۱۹۴۶) به‌عنوان شیوۀ معیار زبان کُردی برگزیده شد که هم‌اکنون در شبکه جهانی سحر برنامه‌های کردی با این گویش پخش می‌شود. همچنین در مدارس استان کردستان، رشته زبان و ادبیات کُردی در دانشگاه‌های کردستان، رازی و آزاد مهاباد کُردی مرکزی تدریس می‌شود، در خبرگزاری‌های رسمی ایران مانند مهر، ایرنا و فارس زبان کُردی نیز با گویش کُردی مرکزی و ته‌ لهجه سورانی در منطقه مکریان استفاده می‌شود.

کلهری، یکی از گویش‌های کردی جنوبی است که خود شامل لهجه‌های گوناگون و متعددی از جمله: زنگنه‌ای، چه‌رداوریانه(چهاردولی)، قصری، خزلی، خانقینی و گروسی... می‌باشد که در استان کرمانشاه، قسمت های شمالی استان ایلام (شهرستان ایوان غرب و سرابله)، بخشی از کردستان عراق یعنی شهرهای خانقین، مندلی، زرباتیه، جلولا، جسان، کلار و کفری بدان سخن گفته می‌شود.

زبان لَکی زبان طوایف لک ایران و از زبان‌های ایرانی شاخه شمال غربی رایج در مناطق غرب ایران است. حدود یک‌ونیم میلیون نفر شامل یک میلیون نفر با زبان مادری (۲۰۰۲) به این زبان سخن می‌گویند. در مورد این‌که لکی زبانی جدا یا گویشی از لری یا کردی است اختلاف نظر وجود دارد. زبانشناسان گویش لکی را در شاخه گویشهای جنوبی کردی طبقه‌بندی کرده‌اند.اتنولوگ آن را یک زیرشاخه چهارم کردی طبقه‌بندی می‌کند. همچنین برخی آن را مرتبط با لری و برخی آن را زبانی مابین کردی و لری نامیده‌اند و برخی زبان لکی را یک شاخه مستقل زبانهای ایرانی میدانند

گورانی دسته‌ای از گویش‌های ایرانی شمالغربی است که در غرب ایران و شمال شرق عراق صحبت می‌شود. متکلمین به گویش‌های گورانی همچنین از زبان کردی سورانی، کردی جنوبی، کردی کرمانجی و همچنین زبان های رسمی کشورهایی که در آن زندگی می کنند، مانند فارسی، عربی و ترکی نیز استفاده می‌کنند.این زبان به علت تعداد کم گویشوران آن توسط یونسکو یکی از زبانهای در خطر نابودی اعلام شده است.گویشوران آن در ایران ۲۳ هزار نفر و در عراق ۲۱ هزار نفر برآورد شده‌اند. *** گویش‌های گورانی از شاخه زازا-گورانی زبان‌های ایرانی هستند و نزدیکی آن‌ها بیشتر با زبان‌های کناره دریای خزر است. برخی معتقدند گورانی با زبان‌های کردی مانند سورانی و کرمانجی که در همسایگی آن قرار دارند تمایز زیاد دارد. اما برخی دیگر آن را در شمار گویش‌های زبان کردی قرار می‌دهند. برخی نیز معتقدند که گورانی نه یک گویش یا لهجه و نه یک زبان، بلکه یک شیوه‌ی ادیبانه ی زبانی است که در بین گویشوران کرد زاگرس نقش پیوندی دارد و تنها در گفتمان ادبی و در فرم شعری به منصه ی ظهور میرسد. بر این اساس می توان گفت که گورانی روش کلاسیک بیان ادیبانه‌ی مردم دیار زاگرس پس از برافتادن زبان پهلوی (از دوره‌ی ساسانیان) تا نیمه‌های سده‌ی بیستم بوده است.

زازاکی، کردکی، کرمانجکی، دیملی، زازا یا زازایی (به زازاکی: Dımılki، Kırdki، Kırmancki، Zazak) یکی از زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال‌غربی و از زبان‌های کناره دریای خزراست که در شرق آناتولی (ترکیه) صحبت می‌شود. شمار زازا-زبانان را تا حدود ۲ میلیون نفر حدس می‌زنند. زازاکی همانندی‌های نزدیکی با زبان اورامانی و گویش باجلانی دارد و به این خاطر، زبان‌شناسان این سه گویش را درون خانواده‌ای به نام زازا-گورانی قرار می‌دهند و زازا-گورانی را شاخه‌ای جداگانه از دستهٔ زبان‌های ایرانی شمال غربی به‌شمار می‌آورند.